میزان نماز مسافر، کمی یا کیفی؟
میزان نماز مسافر
فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ(روم۳۳)
آنچه از روایات مبارکات مفهوم میشود آن است که در قصر صلاة مسافر، شدت و عسرت و صعوبت سفر، علت است و نه حکمت. و در مقابل، الله تعالی به صورت تخفیف به مردم هدیه و احسان نموده که همانا تقصیر صلاة و افطار صوم میباشد. دلیل بر این مطالب عبارت است از روایات زیر:
مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ أَنَّهُ قَالَ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) إِنَّ أَهْلَ مَكَّةَ يُتِمُّونَ الصَّلَاةَ بِعَرَفَاتٍ؟ فَقَالَ: وَيْلَهُمْ أَوْ وَيْحَهُمْ، وَ أَيُّ سَفَرٍ أَشَدُّ مِنْهُ، لَا، لا تُتِمَّ[1].
در این روایت صحیحه از معاویة بن عمار نقل شده است که او به امام صادق (ع)گفت: همانا اهل مکه نماز خود را در عرفات تمام بجا میآورند
، امام (ع) فرمود: وای بر اینها یا شگفتا، چه سفری سخت تر از این است؟ نه، تمام بجا نیاورند.
و در روایت دیگر:
وَ فِي الْخِصَالِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ ع عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (ص) قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَهْدَى إِلَيَّ وَ إِلَى أُمَّتِي هَدِيَّةً لَمْ يُهْدِهَا إِلَى أَحَدٍ مِنَ الْأُمَمِ كَرَامَةً مِنَ اللَّهِ لَنَا، قَالُوا: وَ مَا ذَاكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ؟ قَالَ: الْإِفْطَارُ فِي السَّفَرِ، وَ التَّقْصِيرُ فِي الصَّلَاةِ، فَمَنْ لَمْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ رَدَّ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَدِيَّتَهُ[2].
در این روایت موثقه رسول خدا (ص) فرموده باشند: همانا الله تعالی به سوی من و امتم هدیهای داد و به هیچ یک از امتهای قبل این هدیه را نداد و این همانا از طرف الله برای ما کرامت و بزرگواری است گفتند: ای رسول خدا آن هدیه چیست؟ فرمود: افطار در سفر و تقصیر نماز، پس کسی که آن را رعایت نکند آن هدیه الله تعالی را رد نموده است.
و در روایت دیگر:
وَ فِي الْعِلَلِ وَ عُيُونِ الْأَخْبَارِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا (ع) قَالَ: وَ إِنَّمَا قُصِّرَتِ الصَّلَاةُ فِي السَّفَرِ لِأَنَّ الصَّلَاةَ الْمَفْرُوضَةَ أَوَّلًا إِنَّمَا هِيَ عَشْرُ رَكَعَاتٍ، وَ السَّبْعُ إِنَّمَا زِيدَتْ فِيهَا بَعْدُ، فَخَفَّفَ اللَّهُ عَنْهُ تِلْكَ الزِّيَادَةَ لِمَوْضِعِ سَفَرِهِ وَ تَعَبِهِ وَ نَصَبِهِ وَ اشْتِغَالِهِ بِأَمْرِ نَفْسِهِ وَ ظَعْنِهِ وَ إِقَامَتِهِ، لِئَلَّا يَشْتَغِلَ عَمَّا لَا بُدَّ لَهُ مِنْهُ مِنْ مَعِيشَتِهِ، رَحْمَةً مِنَ اللَّهِ تَعَالَى وَ تَعَطُّفاً عَلَيْهِ إِلَّا صَلَاةَ الْمَغْرِبِ فَإِنَّهَا لَمْ تُقَصَّرْ لِأَنَّهَا صَلَاةٌ مَقْصُورَةٌ فِي الْأَصْل[3].
در این روایت معتبره، فضل بن شاذان از امام رضا (ع) نقل میکند که فرمود: همانا نماز در سفر تقصیر شده است زیرا صلاة مفروضه همانا ده رکعت است و هفت رکعت اضافه شده است. پس الله تعالی به خاطر سفر مسافر و رنج و زحمت و کار وی و همچنین نگرانی از جابجایی و سکونت در سفر از آن زیادت تخفیف نمود، تا اینکه از آنچه معیشت و کار اوست باز نماند. این رحمت و مهر و لطفی از جانب الله تعالی نسبت به بندگانش است. البته نماز مغرب تقصیر نمیشود زیرا در اصل آن مقصوره است.
در روایت صحیحه از معاویة بن عمار ملاحظه میشود که ملاک امام برای قصر صلاة، شدت و سختی سفر است و نه مسافت مکانی یا زمانی که در روایات ذکر شده است. پس باید گفت آنچه در روایات به عنوان مسافت مکانی یا زمانی ذکر شده است نوعی آییننامه اجرایی است نظیر آنچه در دولتها تبیین میشود برای اجرای آنچه مجالس کشورها به عنوان قانون به دولت ابلاغ میکنند. بنابراین مسافت مکانی یا زمانی قابل دوام نیست و تابع شرایط روز میباشد به علاوه روایات در مورد مسافت مکانی یا زمانی دارای تهافت و تضاد است. زیرا بعضی مکانی را اصل گرفته و بعضی دیگر زمانی را، و همچنین عدم موافقت مکانی و زمانی در زمان ما خود یک عویصه است.
بنابراین روایات داله بر مسافات مکانی و زمانی از درجه اعتبار عملی ساقط و برای فتوا حجیت ندارند.
در این هنگام مجتهد باید به ادله عسرت و صعوبت و شدت سفر مراجعه کند. و ملاک برای تشخیص، خود مکلف است که اگر مکلف در هنگامی که در سفر است تشخیص داد اکنون این سفر، سفر صعب و دارای شدت و عسرت است نماز را قصر میکند و تا زمانی که یقین به عسرت نکرده است، نماز تمام است.
امام(ع) در روایت صحیحه خیرخواهی برای اهل مکه میکند و آنها را راهنمایی میکند که این سفر از مصادیق سفر دشوار است و افراد، مکلف به قصر هستند. نه به عنوان اینکه حکم به صعوبت میدهد بلکه تشخیص به عنوان شخص ایشان است.
با این بیان و فتوا مشکل اینکه در مسافت، آیا مکانی یا زمانی؟ و در مکان، از کجا؟ و در زمان، آیا روز یا شب یا هر دو؟ و در وسیله، شتر یا حیوانات دیگر و یا وسایل جدید مثل هواپیما، قطار یا خودرو و انواع آنها؟ حل میگردد.
بنابراین مسافت، مسافت کیفی میباشد. و این کیفیت و حالت مربوط به شخص مکلف است.
مهدی طحانی
رمضان المبارک ۱۴۳۷
[2] وسائل الشيعة، ج8، ص: 520 (باب ۲۲ از ابواب صلاة مسافر حدیث ۱۱)
[3] وسائل الشيعة، ج8، ص: 520 (باب ۲۲ از ابواب صلاة مسافر حدیث ۱۲)
فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ (روم ۳۳ )
دیدگاهتان را بنویسید